Astronomen hebben voor het eerst een supernova precies op het moment van zijn explosie waargenomen (Nature, 22 mei). Die explosie vond op 9 januari plaats in NGC 2770, een sterrenstelsel op 90 miljoen lichtjaar van de aarde. De astronomen waren dit stelsel met de Swift-satelliet aan het bestuderen, toen er opeens een heel heldere r?ntgenbron verscheen die na zeven minuten weer was verdwenen. Het was direct duidelijk dat het hier om een supernova - de explosie van een zware ster - moest gaan en daarom werden meteen andere telescopen in de ruimte en op aarde op het verschijnsel gericht.
Een supernova vindt plaats als de kern van een ster aan het einde van zijn leven onstabiel wordt en onder invloed van zijn eigen gewicht instort tot een extreem compact object: een neutronenster. Dit gaat gepaard met een schokgolf die er vele uren voor nodig heeft om het zichtbare oppervlak van de ster te bereiken, daar doorheen te breken en de ster volledig op te blazen. Tijdens deze doorbraak wordt een grote hoeveelheid r?ntgenstraling uitgezonden, maar die was tot nu toe nog nooit waargenomen. Supernovas werden pas weken tot dagen na dit moment ontdekt - wanneer het licht van de snel uitdijende explosiewolk voldoende helder was geworden.
Dankzij de detectie van het r?ntgensignaal kon de explosie nu vanaf het eerste moment en in een groter golflengtegebied worden gevolgd dan bij alle eerdere supernovas. Onderzoeksleider Alicia Soderberg en haar collegas konden hieruit onder andere afleiden dat de ster die explodeerde anderhalf maal zo groot was als de zon. Gassen werden weggeslingerd met snelheden van 10.000 tot meer dan 200.000 kilometer per seconde. De kracht van de explosie was echter duizend maal geringer dan die van exploderende sterren die ook een puls gammastraling uitzenden: de zogeheten gammaflitsers.
Aangezien de huidige r?ntgensatellieten slechts een klein stukje van de hemel kunnen waarnemen, is de kans dat het r?ntgensignaal van een supernova toevallig wordt waargenomen heel klein. Een satelliet die de gehele hemel bewaakt, zou echter iedere dag een supernova kunnen ontdekken, aldus de onderzoekers. Het signaal van zon satelliet zou ook gebruikt kunnen worden voor het activeren van instrumenten die neutrinos en gravitatiegolven van supernovas detecteren. Op aarde worden momenteel verschillende van zulke detectoren gebouwd. Als die precies weten wanneer ze waar moeten kijken, wordt de kans op detectie ongetwijfeld groter. George Beekman
Datum:
24-05-2008
Sectie:
Wetenschap & Onderwijs
Pagina:
35
Foto-onderschrift:
Bovenste opnamen: op 7 januari bestudeerden astronomen een supernova in het sterrenstelsel NGC 2770, links in rntgen-, rechts in UV-straling. Onderste opnamen: toen dit stelsel op 9 januari nogmaals werd waargenomen, verscheen een heldere rntgenbron die een tweede supernova aankondigde.
Trefwoord:
Astronomie en ruimtevaart
Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Handelsblad BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.